Тобокелдиктен туруктуулукка: Жаштар арасындагы кылмыштуулуктун алдын алууда финансылык сабаттуулуктун ролу

Европадагы коопсуздук жана кызматташтык уюмунун (ЕККУ) “Тобокелдиктен туруктуулукка: Жаштар арасындагы кылмыштуулуктун алдын алууда финансылык сабаттуулуктун ролу” («From risk to resilience: The role of financial literacy in youth crime prevention») аттуу изилдөөсүнүн негизги тезистерине сереп салып жатабыз. Изилдөөнүн толук версиясы менен төмөнкү шилтеме аркылуу таанышууга болот: https://www.osce.org/files/f/documents/e/c/588529.pdf

1-бөлүм: Киришүү: Финансылык сабаттуулук жаштар кылмыштуулугунун алдын алуудагы жетишпеген звено катары

Жаштардын уюшкан кылмыштуулукка аралашуусу ЕККУ аймагында өсүп бара жаткан коркунучту жаратууда. Уюшкан кылмыштуу топтор (УКТ) сот жообуна тартылуудан качуу үчүн жазык жоопкерчилигине тартыла элек (көбүнчө 14 жашка чейинки) өспүрүмдөрдү атайылап өз катарына тартышат. Социалдык чыгымдар өтө чоң: 25 жашка чейин бир нече жолу кылмыш жасаган бир укук бузуучу 1,7 миллион еврого бааланган зыян келтирет, бул алдын алуу чараларына инвестиция салуунун зарылдыгын далилдейт. COVID-19 пандемиясы сыяктуу глобалдык кризистер жаштардын социалдык-экономикалык аялуулугун күчөтүп, алардын кылмыштуу топторго тартылуу ыктымалдыгын арттырды.

ЕККУга мүчө 21 өлкөнүн маалыматтарына негизделген бул изилдөө финансылык сабатсыздык жөн гана коштоочу фактор эмес, жаштардын кылмыштуу ишмердүүлүккө аралашуу тобокелдигин кыйла күчөтүүчү активдүү катализатор экенин далилдейт.

Финансылык сабаттуулук деп «акылга сыярлык финансылык чечимдерди кабыл алуу жана... жеке финансылык бакубаттуулукка жетүү үчүн зарыл болгон маалымдуулуктун, билимдин, көндүмдөрдүн, мамилелердин жана жүрүм-турум моделдеринин жыйындысы» (ЭКӨУ) түшүнүлөт.

Маселенин бекем эмпирикалык негизи бар. ЭКӨУнун маалыматтары жаштар арасында финансылык билимдин тынчсыздандырарлык төмөн деңгээлин көрсөтөт.PISA 2022 изилдөөсүнө ылайык, 15 жаштагы окуучулардын 18%ы финансылык сабаттуулуктун базалык деңгээлине жетпейт. Гендердик ажырым өзгөчө тынчсызданууну жаратат: кыздар балдарга салыштырмалуу төмөн натыйжаларды көрсөтүшөт. Бул маселе тереңирээк системалык мүчүлүштүктү көрсөтүп турат. Дүйнөлүк банктын маалыматтары глобалдык «окутуу кризиси» жөнүндө кабарласа, ЭКӨУнун изилдөөлөрү финансылык сабаттуулуктун деңгээли базалык академиялык көндүмдөр менен түздөн-түз байланышта экенин көрсөтөт. Ошентип, базалык билимдин төмөн деңгээли финансылык сабаттуулуктун төмөндөшүнө алып келет, бул эки деңгээлдүү алдын алуу стратегияларын талап кылат: фундаменталдык билимди чыңдоо жана финансылык көндүмдөргө максаттуу окутуу.

2-бөлүм: Криминалдашуунун драйверлери: Финансылык сабатсыздык тобокелдик факторлорун кантип күчөтөт

ЕККУнун эмпирикалык маалыматтары финансылык сабатсыздык тобокелдиктин мультипликатору катары иш алып барарын, үч деңгээлде: үй-бүлө ичинде, карызга көз карандылык түрүндө жана кылмыштуу байытуунун психологиялык жагымдуулугу аркылуу көрүнөрүн далилдейт.

2.1. Үй-бүлөлүк кризис жана карыз тузагы

Финансылык стресстин кысымы астында үй-бүлө девианттык жүрүм-турумга өбөлгө түзгөн чөйрөгө айланышы мүмкүн. Сурамжыланган адистердин 82%ы финансылык сабаттуулуктун төмөн деңгээли менен өспүрүмдөрдүн УКТнын ишмердүүлүгүнө аралашуусунун ортосунда түз байланыш бар экенин тастыкташат. Ата-энелердин финансылык сабатсыздыгы үй-бүлөлүк зомбулук, милдеттерди аткарбоо жана психоактивдүү заттарды кыянаттык менен пайдалануу сыяктуу тобокелдик факторлорун күчөтөт. Бул бир муундун финансылык дисфункциясы кийинки муунда психологиялык травманы жараткан туюк айлампаны түзөт, «финансылык травмага» алып келип, «кыскартылган келечек горизонтун» калыптандырат, бул өспүрүмдөрдү аманат идеяларына кайдыгер кылып, тез арада сыйлык алууга умтултат.

УКТ «карыз кулчулугу» тактикасын активдүү колдонуп, жаштарга оор шарттардагы кредиттерди сунушташат. Финансылык билимдин жоктугунан өспүрүмдөр тобокелдиктерди баалай албай, оңой олжо болуп калышат. Карыз пайда болгондон кийин, УКТ жаштарды товарды «жоготууну» уюштуруу же баңгизатка көз карандылыкты калыптандыруу сыяктуу кылмыштуу ишмердүүлүккө катышууга мажбурлашат. Бул тактиканын гендердик аспектилери бар: балдар көбүнчө кылмыштуу эксплуатацияга (курьер, дилер), ал эми кыздар – сексуалдык эксплуатацияга тартылат.

2.2. «Тез акча» иллюзиясы жана социалдык тармактардын ролу

Тез арада байып кетүү азгырыгы бардык социалдык катмардагы жаштарга таасир этет. УКТ кылмыштуу жашоо образын даңазалоо үчүн социалдык тармактарды (TikTok, Instagram, Telegram) активдүү колдонушат. Европол кылмыштуулуктун «геймификациясын» белгилейт, мында мыйзамсыз тапшырмалар «челлендж» же «оюн» түрүндө берилет. Кеңири таралган схемалардын бири – жаштарды акча адалдоо үчүн «акча качырлары» катары тартуу.

Бул ыкмалардын натыйжалуулугу нейробиология менен түшүндүрүлөт: өспүрүм куракта мээ сыйлыкка өтө сезгич болот, ал эми кесепеттерди баалоо үчүн жооптуу болгон префронталдык кабык али жетиле элек. УКТ бул нейробиологиялык өзгөчөлүктү эксплуатациялашат. Алдын алуу чаралары сыйлык алуунун жана өзүн-өзү көрсөтүүнүн альтернативдүү, мыйзамдуу жолдорун сунушташы керек.

3-бөлүм: Туруктуулукту куруу: Финансылык сабаттуулук превентивдүү стратегия катары

Финансылык компетенцияларды өнүктүрүү натыйжалуу алдын алуу стратегиясы болуп саналат. Ал жалпы билим берүүнү, максаттуу колдоону жана реалдуу жашоо тажрыйбасын колдонууну камтышы керек.

3.1. Билим берүү, максаттуу колдоо жана насаатчылык

ЕККУ тарабынан сурамжыланган практиктердин 87%ы финансылык сабаттуулук жаштардын жалдоого туруктуулугун жогорулатат деп эсептешет, бирок алардын 55%ы гана аны өз программаларына киргизет. Натыйжалуу билим берүү программалары эрте башталышы, практикага багытталган болушу, негизги темаларды (бюджеттөө, карыздар, алдамчылык) камтышы жана мектептердин, бейөкмөт уюмдардын жана жеке сектордун өнөктөштүгүнө негизделиши керек. Негизги тоскоолдуктар – мектеп программаларынын ашыкча жүктөлүшү, квалификациялуу мугалимдердин жана каржылоонун жетишсиздиги.

Билим берүү системасынан чыгып калган жаштар үчүн жекече консультация берүү зарыл. Социалдык кызматкерлер негизги ролду ойношот, алар кырдаалды баалап, адистештирилген кызматтар менен байланыштыруучу звено боло алышат. Германиянын Kurve Kriegen демилгеси ийгиликтүү модель болуп саналат, анда социалдык педагогдор бүт үй-бүлө менен иштешип, ата-энелерге бюджеттөөнү үйрөтүшөт. «Чыгым-пайда» талдоосу көрсөткөндөй, мындай программаларга салынган ар бир евро коом үчүн 3төн 10 еврого чейин үнөмдөөнү алып келет.

Эң күчтүү куралдардын бири – кылмыш дүйнөсүнөн өткөн жана андан чыга алган тиешелүү жашоо тажрыйбасы бар насаатчылар, алар кылмыштуулуктун даңазаланган мифин натыйжалуу жокко чыгара алышат. Алардын окуялары ишенимдүүрөөк кабыл алынат. Мисал катары Канаданын Her Time программасын келтирсе болот, анда мурда УКТга тиешеси болгон аялдар өспүрүм кыздар үчүн насаатчы болушат. Насаатчылыктын натыйжалуулугу изилдөөлөр менен тастыкталган, алар рецидивдин деңгээлинин төмөндөшүн жана социалдык адаптациянын жакшырышын көрсөтөт.

4-бөлүм: Гендердик өлчөм жана интерсекционалдуулук

Талдоо гендердик айырмачылыктарды жана аялуулуктун ар кандай формаларынын кесилишин (интерсекционалдуулук) түшүнүүсүз мүмкүн эмес.

Спецификалык тобокелдиктер жана гендердик-сезгич программалардын зарылдыгы: Практиктердин 82%ы финансылык сабатсыздык балдар менен кыздарга ар кандай таасир этерин моюнга алышат. Кыздарда финансылык сабаттуулуктун деңгээли төмөн, алар көбүнчө сексуалдык эксплуатациянын курмандыгы болушат жана алдын алуу программаларынын көңүл чордонунан сыртта калышат. Балдарга «үй-бүлөнү багуучу» ролу басым жасайт, бул аларды мыйзамсыз киреше издөөгө түртүшү мүмкүн. Бул гендердик-сезгич программаларды, мисалы, Канаданын Her Time программасын иштеп чыгуу зарылдыгын шарттайт.

Интерсекционалдык мамиле: Гендердик талдоо жетишсиз. Интерсекционалдуулук теориясы инсандыктын ар кандай аспектилери (раса, этникалык таандыктык, иммиграциялык статус) кесилишип, аялуулуктун күчөтүлгөн формаларын жаратат деп үйрөтөт. Мисалы, изилдөөлөр көрсөткөндөй, расалык азчылыктардын өкүлдөрү жогорку билимдүү болсо да, системалык тоскоолдуктардан улам финансылык сабаттуулуктун төмөн деңгээлин көрсөтүшөт. Расалык азчылыктан чыккан иммигрант кыздын аялуулугу тилдик тоскоолдук, финансылык институттарга маданий ишенбөөчүлүк жана дискриминация сыяктуу факторлордун биригишинен улам сапаттык жактан башкача жана жогору болот. Натыйжалуу программалар жөн гана «гендердик-сезгич» эмес, интерсекционалдык, башкача айтканда, инсандыктардын жана тоскоолдуктардын татаал кесилишине ылайыкташтырылган болушу керек.

5-бөлүм: Стратегиялык сунуштар жана келечекке көз караш

Талдоо ЕККУнун отчетунун корутундуларына негизделген, келечектеги технологиялык коркунучтарды жана мүмкүнчүлүктөрдү эске алган бир катар стратегиялык сунуштарды иштеп чыгууга мүмкүндүк берет.

ЕККУнун сунуштары: Отчетто алты негизги сунуш берилген:

1. Финансылык сабатсыздык менен кылмыштуулуктун ортосундагы байланыш жөнүндө маалымдуулукту жогорулатуу.
2. Алдын алуу демилгелерине финансылык билим берүүнү интеграциялоо.
3. Финансылык сабаттуулуктагы гендердик теңсиздикти жоюу.
4. Кылмыштуулуктун даңазаланышын азайтуу үчүн «жашоо тажрыйбасын» жана социалдык тармактарды колдонуу.
5. Финансылык стрессти азайтуу үчүн үй-бүлөлүк кийлигишүүлөрдү күчөтүү.
6. Мамлекеттик-жеке өнөктөштүктү (МЖӨ) кеңейтүү.

Жаңы коркунучтар жана мүмкүнчүлүктөр: Технологиялык өнүгүү эксплуатация үчүн жаңы каналдарды да, коргоо үчүн инновациялык куралдарды да ачат.

• Жаңы коркунучтар: Алдамчылык схемаларда жогорку реалдуу жасалмаларды түзүү үчүн ЖИ жана Deepfakes колдонуу жана акча адалдоо үчүн децентралдаштырылган каржынын (DeFi) анонимдүүлүгү.
• Жаңы мүмкүнчүлүктөр: Билим берүүдө FinTech (геймификацияланган мобилдик тиркемелер), жекелештирилген окутуу үчүн ЖИ-репетиторлор жана VR-симуляциялар, ошондой эле машиналык окутуу жана жүрүм-турумдук биометриянын жардамы менен «акча качырларын» аныктоо үчүн
  банк чөйрөсүндөгү инновациялар.

Корутунду: Натыйжалуу алдын алуу билим берүү системасынын, социалдык колдоонун, укук коргоо органдарынын, жеке сектордун жана жарандык коомдун аракеттерин бириктирген комплекстүү экосистеманы түзүүнү талап кылат. Жаштардын финансылык сабаттуулугуна инвестиция салуу – бул тактикалык чара гана эмес, экономикалык туруктуулукка, социалдык адилеттүүлүккө жана бүткүл коомдун узак мөөнөттүү коопсуздугуна стратегиялык салым.